جایگاه میهمان در سیره نبویمیهمان داری و میهمان نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه فتوت و جوانمردی است. میهمان نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. فهرست مندرجات۲ - تفضل خدا در مهمان‌نوازی ۳ - تشویق به میهمان‌پذیری ۴ - نکوهش خانه بی‌میهمان ۵ - تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمن ۶ - میهمانی به خاطر خدا ۷ - آداب میهمان نوازی ۸ - آداب میهمانی ۹ - حد میهمانی ۱۰ - تکلف در مهمانی ۱۱ - مهمان نوازی در سیره نبوی ۱۲ - میهمانی رفتن با اجازه میزبان ۱۳ - پاداش دادن به میزبان ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - مقدمهضیافت و داشتن دستی باز و سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته و میهمان داری و میهمان نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه فتوت و جوانمردی است که در آموزه‌های دینی‌مان از آن بعنوان خصلتی شایسته و خویی پسندیده از آن یاد شده است. نظر به اهمیت والای میهمان و میهمان نوازی در سیره و کلام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، برآنیم که در حد توان، به بررسی آیین مهمانی و مهمان‌داری از نگاه آن حضرت پرداخته، مهمان دوستی و مهمان نوازی رسول ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بازگو نماییم. ۲ - تفضل خدا در مهماننوازیرسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مهمان دوستی و مهمان نوازی را از تفضلات خداوند به بندگان خاصش دانسته، فرمودند کسی جز مؤمن پرهیزگار پذیرایی از میهمان را دوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند. [۱]
عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، تحقیق عبد الرحیم ربانی شیرازی، ج۲۴، ص۲۷۹، بیروت، دار التراث العربی.
نقل است روزی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مردی گذر کرد که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را میهمان نکرد؛ اما بر زنی عبور کرد که تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سر برید. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به اصحاب فرمودند به این دو نفر بنگرید به راستی که این قبیل خصلت ها دست خداست هر کس را که بخواهد خوی نیک دهد می‌دهد. [۲]
کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۳، ص۳۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
۳ - تشویق به میهمانپذیریمیهمان نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از میهمان، بعنوان راهنمای راه بهشت یاد کرده، او (میهمان) را هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده‌اند، ایشان فرمودند: «هرگاه خداوند اراده خیری به قومی بکند به سویش هدیه می‌فرستد» گفتند: «آن هدیه چیست؟» فرمود: «میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد» [۴]
متقی هندی، علی، کنزل العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، ج۹، ص۲۶۷، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۹۸۹.
[۵]
ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۱، ص۶.، قم، مکتبةالفقیه.
هم از ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که فرمودند: «مادامی که امتم دوستی خود را بر یکدیگر آشکار کنند و امانت را ادا کنند و از حرام خدا پرهیز کرده و از میهمان پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند خیر و برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد به قحطی و خشک سالی مبتلا می‌شوند.» ایشان پذیرایی از میهمان را از کفارات گناه مؤمن برشمرده؛ بر آن تاکید می‌ورزیدند. نقل است که مردی به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کرد: «پدر و مادرم فدایت برنامه زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرایی می‌کنم.» حضرت فرمود: «آفرین آفرین آفرین بر تو باد جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است.» از جمله دلایلی که بعضی از مردم را از پذیرفتن میهمان باز داشته و فرارشان را از پذیرش مهمان باعث شده، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مهمان را موجب خیر و برکت معرفی کردند و فرمودند: «خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود خیر و برکت سریعتر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، به آن می‌رسد.» ۴ - نکوهش خانه بیمیهمانپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خانه‌ای را که در آن مهمان داخل نمی‌گردد خوش نداشتند و می‌فرمودند: «در آن خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود در آن خانه ملائکه هم فرود نمی‌آیند.» [۱۵]
محدث نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۵۸، قم، آل البیت، ۱۴۰۸.
ایشان کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند مورد سرزنش قرار داده می‌فرمودند: «در کسی که میهمان قبول نمی‌کند خیری نیست.» [۱۶]
نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ص۲۵۸.
و نیز می‌فرمودند: «بئس القوم لا ینزلون الضیف؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند.» [۱۹]
علی بن حسام، علاءالدین، کنزل العمال، ج۹، ص۲۴۴.
[۲۰]
شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر، ج۱، ص۴۹۱، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱.
۵ - تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمنپذیرفتن دعوت مسلمانان از سوی برادر مسلمانش از مؤکدات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دیگر مسلمانان است که در سیره و گفتار آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به شدت مورد توجه و تاکید قرار گرفته بود؛ ایشان خطاب به تمامی مسلمانان فرمودند: «به حاضر و غائب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد بپذیرند که این عمل از دیانت است.» [۲۱]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۷۶.
[۲۲]
عسقلاني، ابن حجر، التهذیب، ج۹، ص۹۴، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵.
[۲۳]
کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ص۶۰.
ایشان نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب معرفی کرده [۲۴]
حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص۷۴.
می‌فرمودند: «اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفندی دعوت کند می‌پذیرم و این جزو دین است.» البته نکته قابل تذکر در اینجا این است که حضرت از نپذیرفتن دعوت مؤمن کراهت داشتند و گرنه به فرموده خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقین و فاسقین بر حذر داشته شدند چنان که حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ابوذر توصیه فرموده بودند که «لا تاکل طعام الفاسقین». ۶ - میهمانی به خاطر خدااما آن‌چه که نباید در مهمانی رفتن‌ها و مهمانی‌دادن‌ها از آن غافل بود این است که مهمانی باید تنها به خاطر خدا و در جهت تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن انجام گیرد نه بخاطر ریا و طمع‌ورزی و یا چیزهایی امثال این. از این‌رو رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در توصیه‌های خود به ابوذر فرمودند که: «ای ابوذر به کسی که او را به خاطر خدا دوست داری از غذای خود بخوران و از غذای کسی که به خاطر خدا تو را دوست دارد بخور.» ۷ - آداب میهمان نوازیتکریم و احترام به میهمان اساس ادب در ضیافت‌هاست. روایات بسیاری از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در باب تکریم و تعظیم شان میهمان وارد شده است روایاتی که در آن به مکرر فرموده بودند که «هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید میهمانش را گرامی بدارد.» از مصادیق و جلوه‌های تکریم میهمان غذا خوردن همراه میهمان است از این رو رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمودند: «هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند پس با مهمانش غذا بخورد» [۳۶]
ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، ج۲، ص۱۱۵.
هم‌چنین می‌فرمودند: «هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای (حجابی) نباشد.» [۳۷]
ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، ج۲، ص۱۱۵.
ایشان میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی کردند چرا که این کار ممکن است باعث شود که میهمان در رو در بایستی گیر کند و زودتر دست از غذا بکشد.هم‌چنین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میزبان را از اموری که موجبات به زحمت افتادن میهمان را فراهم می‌آورد باز داشته فرمودند: «میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا اینکه او را عصبانی کنید پس اگر او را عصبانی کنید به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند خدا بر او خشم می‌گیرد.» به خدمت گرفتن میهمان نیز از دیگر اموری است که از سوی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شدت از آن نهی شده است؛ ایشان به خدمت گرفتن میهمان را از سبکی عقل انسان برشمرده، از آن نهی کردند. [۴۲]
شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۵۰.
[۴۳]
علی بن حسام، علاءالدین، کنزل العمال، ج۹، ص۲۴۸.
تهیه خلال دندان میهمان بعنوان یکی از حقوق میهمان بر میزبان از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدان اشاره فرموده‌اند حضرت بدرقه میهمان را نیز از جمله حقوق مهمان بر میزبان ذکر کردند و فرمودند: «از جمله حقوق میهمان این است که تا درب منزل بدرقه‌اش کنی.» [۴۷]
قضاعی، محمد بن سلامة، مسند شهاب، تحقیق حمدی عبدالحمید السلفی، ج۲، ص۱۸۴، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ اول.
۸ - آداب میهمانیضیافت و میهمانی دو طرفه است یک طرف میهمان می‌شود و طرف دیگر میزبان. میهمان نیز در قبال میزبان دارای وظایفی است که پسندیده است آن را به بهترین وجهی به انجام برساند. از اموری که شایسته یک مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانان را از گرفتن روزه [مستحبی] مگر با اجازه میزبان برحذر داشته آن را موجب هدر رفت زحمات صاحب خانه و فساد تدارک مهمانی‌اش دانستند.نقل است ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خانه یکی از یاران خویش رفتند هنگامی‌که سفره غذا را‌انداختند یکی از حاضران از خوردن غذا امتناع ورزید و گفت: «من روزه‌ام» پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمودند: «برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی روزه‌ات را [که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر.» [۵۲]
نجفی، محمد حسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح شیخ عباس قوچانی، ج۲۹، ص۵۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
از دیگر مواردی که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هایی است که در آن از این کودکان دعوت به عمل نیامده است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «هر گاه به مهمانی‌ای دعوت شدید فرزندان خود را [که دعوت نشده‌اند] به همراه نبرید که این کاری حرام و عملی غاصبانه است.» ۹ - حد میهمانیپیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانی را سه روز دانستند و فرمودند: «الضیافه اول یوم و الثانی و الثالث و ما بعد ذلک فانها صدقه تصدق بها علیه.» مهمانی سه روز است و افزون بر آن حق نیست بلکه صدقه‌ای است که صاحب خانه می‌پردازد. در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده که «برای هیچ مسلمانی روا نیست که در نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد.» گفتند: «چگونه او را به گناه می‌اندازد» فرمودند: «آن قدر در خانه میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق نماید.» ۱۰ - تکلف در مهمانیاز سفارشات اکید رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تکلف نورزیدن میهمان و میزبان است. در سیره نبوی با وجود تمام اهمیتی که میهمان از آن برخوردار است پذیرایی پر تکلف و پر زرق و برق نه تنها کار خوبی نیست بلکه رسماً از آن نهی هم شده است. در سیره آن بزرگوار میزبان تا آنجا که به تکلف نینجامد موظف به تامین وسایل آسایش و راحتی میهمان است نه بیشتر [۵۷]
علی بن حسام، علاءالدین، کنزل العمال، ج۹، ص۲۴۸.
[۵۸]
شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۷۵۴.
چنان که از سلمان فارسی که درس آموخته مکتب نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است نقل شده که «ان لا نتکلف للضیف ما لیس عندنا و ان تقدم الیه ما حضرنا.» [۵۹]
طبرانی، سلیمان بن احمد، معجم الکبری، تحقیق حمدی عبدالحمید السلفی، ج۶، ص۲۳۵، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم .
[۶۰]
نیشابوری، ابو عبدالله، مستدرک، تحقیق یوسف عبدالرحمان المرعشی، ج۴، ص۱۲۳.
بر میهمان نیز شایسته است که تکلف نورزد و با رویی گشاده پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که فرمود: «از بزرگواری مرد آن است که آن‌چه برادرش نزد او می‌گذارد قبول کند و به چیزی تکلف نورزد.» هم‌چنین نقل است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مرد میزبان را همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد کم شمارد و میهمانان را نیز همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارند کم بشمارند.» در روایتی آمده است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در یکی از سفرها مشغول خواندن نماز بود که عده‌ای سواره آمدند و حال پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستایش کردند و گفتند: «اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم سلام ما را به او برسانید» آنها این سخنان را گفتند و رفتند. هنگامی‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خواندن نماز فارغ شدند غضبناک شدند و فرمودند: «عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و سلام می‌فرستند اما شما آنها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آنها پذیرایی نمی‌کنید....» ۱۱ - مهمان نوازی در سیره نبویعادت حضرت بر این بود که با خانواده و خادمین خانه‌اش غذا می‌خورد اما با آمدن میهمان غذایش را با میهمان تناول می‌کردند. برایشان دوست داشتنی ترین غذا، غذایی بود که با مهمان و به همراه او می‌خوردند. [۶۷]
محدث نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۳۱.
نقل است که هر گاه میهمان برای حضرت می‌رسید و با میهمان غذا می‌خورد دست به سفره دراز نمی‌کرد تا اینکه میهمان اول شروع به خوردن می‌کرد و دست از غذا نمی‌کشید تا میهمان دست از غذا بکشد (تا میهمان خجالت نکشد) اگر هم در میان جمعی غذا می‌خورد اول از همه شروع می‌کرد و آخر از همه، از غذا دست می‌کشید تا اینکه همه، غذا را می‌خوردند. نقل است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با فروتنی تمام و بی هیچ تکلفی دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت‌هایی را پذیرفته بودند که میزبانانش بندگانی بودند که گاه غذای سفره‌شان در نانی جوین و دنبه‌ای بوناک شده خلاصه می‌شد؛ [۷۲]
طبرسی، رضی الدین، مکارم الاخلاق، ص۱۵.
[۷۳]
ترمذی، ابو عیسی، الشمائل المحمدیه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ص۱۹۰.
اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کردند و می‌فرمودند: «اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند پذیرا خواهم بود.» [۷۴]
ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، ج۱، ص۲۷۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۰.
[۷۵]
حنبل، احمد بن، مسند حنبل، ج۵، ص۱۴۷.
در سیره حضرتش تکلف جایی نداشت می‌فرمود: «لا احب المتکلفین.» ۱۲ - میهمانی رفتن با اجازه میزبانروایت شده گروهی از ساکنین مدینه پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را همراه با پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی و غذایی که تهیه دیده بودند دعوت کردند پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دعوت آنها را اجابت کرد و راهی میهمانی شدند در بین راه به شخص ششمی‌که او نیز از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، برخورد کردند آن شخص نیز به همراه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به راه افتاد تا اینکه به نزدیکی خانه رسیدند؛ در این هنگام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به این شخص گفتند: «این گروه شما را دعوت نکردند اینجا بمان تا ما شما را به آنها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم...» [۷۹]
محدث نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۰۷.
۱۳ - پاداش دادن به میزباناز جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که می‌گفت ابوال هیثم انصاری غذایی تهیه کرد و پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. هنگامی‌که یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خوردن غذا فارغ شدند رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آنها فرمود: «به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید» آنها عرض کردند: «چگونه به او ثواب برسانیم» فرمودند: «هنگامی‌که میهمان وارد خانه میزبان می‌شود و غذایش را خورده و نوشیدنی‌هایش را بنوشد برای او دعای خیر بکند همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود.» [۸۰]
جزری، ابن اثیر، جامع الاصول من احادیث الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، تحقیق محمد حامد الفقی، بیروت، دار التراث العربی، ج۵، ص۱۰۱، چاپ چهارم، ۱۹۸۴.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خوردن غذای میهمانی‌ای که مخصوص توان گران باشد و مستمندان دعوت نشده باشند نهی فرموده است. ایشان پذیرفتن دعوت کسی که ثروتمندان در آن میهمان هستند و نیازمندان حضور ندارند کراهت داشتند. ۱۴ - پانویس۱۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نگاهی به موقعیت میهمان در سیره و گفتار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۲۶. رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
|